هوش مصنوعی مهم‌تر از آتش و الکتریسیته؟

تحلیلی بر اهمیت این فناوری در متحول کردن صنعت بانکداری و علم داده

هوش مصنوعی از زمان روی کار آمدن، بسیاری از صنایع و همچنین ابعاد مختلف زندگی بشر را متحول کرده و در این میان، صنعت مالی و بانکداری نیز از این تغییرات بی‌بهره نمانده است. بخشی از این تغییرات با بهبودی که در تجربه کاربری بانکها ایجاد می‌شود، از سوی مشتریان و مخاطبان قابل لمس است و برخی دیگر، بیشتر جنبه استراتژیک دارد و مدیران بانکها را در مدیریت شرایط اقتصادی مختلف و تصمیم‌گیری در مواقع حساس یاری می‌کند. برخی منابع از جمله AI Development Company مدعی هستند که تا پایان سال ۲۰۲۵، حدود ۷۵ درصد از نهادهای مالی سراسر جهان از جمله بانکها، برای به‌کارگیری هوش مصنوعی در فرآیندهای خود مجموعا ۳۱ میلیارد دلار هزینه خواهند کرد. چنین آماری به خوبی گویای جایگاه والای هوش مصنوعی در صنعت بانکداری امروزی است و تاکید می‌کند که این فناوری چگونه می‌تواند بهره‌وری و کارایی عملیاتی این کسب‌وکارها را بهبود ببخشد.

آی تی ایران در گفتگویی با مجید تفاهمی، یکی از فعالان حوزه هوش مصنوعی تلاش کرده است تا به بررسی ابعاد مختلف به‌کارگیری هوش مصنوعی در صنعت بانکداری بپردازد. وی که اکنون عضو هیئت‌مدیره شرکت داتا (داده و اعتبارسنجی تجارت ایرانیان) است و انجام چندین پروژه بزرگ تحلیل داده و هوشمندسازی سامانه‌های بانک تجارت را در کارنامه دارد، در این گفتگو بر تحولات صنعت بانکداری ایران با هوش مصنوعی تاکید کرده و به تشریح آینده این صنعت در سایه هوشمندسازی پرداخته است.

چه چیزی باعث شده که اهمیت هوش مصنوعی در بحث تحلیل داده تا این اندازه جدی شود؟

قبل از هر چیز لازم است به این نکته مهم اشاره شود که تحلیل داده دارای یک مسیر بلوغ تحلیلی است و زمانی که صحبت از تحلیل داده می شود، منظور صرفا استفاده از هوش مصنوعی نیست. مهم است که بدانیم حجم و مساحت ایجاد بینش چه میزان است و چگونه می توان با استفاده از یک رویکرد راهبردی مناسب، مسیر بلوغ تحلیلی برای ایجاد بینش‌ها را با استفاده از فناوری های پیشرفته ای نظیر هوش مصنوعی و یادگیری ماشین، به سرعت و با کیفیت طی کرد.

در طی سالیان اخیر و دورانی که از آن با عنوان عصر دیجیتال یاد می‌شود، کسب‌وکارها با طیف گسترده ای از فناوری ها مواجه شده‌اند که به طور مستقیم و غیرمستقیم آنها را تحت تاثیر قرار داده است.  قطعا هوش مصنوعی یکی از این فناوری‌های پیشرو و تاثیر گذار است که بیدار شدن آن از خواب زمستانی، مدیون حجم عظیم داده‌ها و توان بالای محاسباتی است که از پیشرفت فناوری‌های سخت‌افزاری در سالهای اخیر حاصل شده است. همین امر باعث شده است که هوش مصنوعی  به عنوان یک فناوری کلیدی، در سالیان اخیر رشد غیرقابل تصور و شدیدی را تجربه کند و توانسته است بر ابعاد مختلف عموم کسب‌وکارها از جمله کسب و کارهای بانکی تاثیر بگذارد. بسیاری هوش مصنوعی را یکی از مهم‌ترین اختراعات بشر تاکنون می‌دانند و حتی برخی بر این باورند که میزان تاثیرگذاری آن بر زندگی بشر، به مراتب بیش تر و عمیق تر از اختراع آتش و برق! است.

مرور رزومه شما به همراه داتا نشان می‌دهد که این شرکت حسب پاسخ به نیازهای بانک تجارت در زمینه تحلیل داده و هوش مصنوعی تاسیس شده و همچنان برای متحول کردن این بانک در زمینه هوش مصنوعی برنامه‌های خاصی دارد. داستان تولد داتا چه بوده و چرا تصمیم به ایجاد شرکتی برای نقش‌آفرینی در این بخش گرفتید؟

بانک تجارت با آگاهی از این روندها و تاثیرگذاری داده و فناوری های پیشرفته نظیر هوش مصنوعی، تصمیم به ایجاد یک شرکت تحلیل داده گرفت که مهم ترین رسالت آن، تمرکز بر فناوری‌های پیشرفته نظیر هوش مصنوعی برای افزایش سطح بلوغ تحلیلی و همچنین طراحی و پیاده‌سازی محصولات و خدمات هوشمندست و همین مساله، جرقه ابتدایی تاسیس شرکت داتا بود.

 نیل به اهداف فوق، مستلزم توجه به داده به عنوان یکی از دارایی‌های حیاتی بانک و ضرورت مدیریت و اعمال حاکمیت آن در طول چرخه حیات است که تاکنون اقدامات متعددی در این زمینه انجام شده است. داتا، بازوی تخصصی بانک تجارت برای ایجاد بینش ها از طریق بکارگیری داده ها به عنوان سوخت موتورهای تحلیلی و تولید بینش است. بدیهی است، از بینش ایجاد شده می توان هم مستقیما استفاده به‌عمل آورد و هم از آن در طراحی و پیاده سازی محصولات و خدمات استفاده کرد.

نکته‌ای که باید مورد توجه قرار بگیرد آن است که تمامی کسب‌وکارها، از جمله کسب‌وکارهای فعال در صنعت بانکداری، در حال تجربه تحولات عظیمی هستند؛ تغییری که عملیات کسب‌وکار را بازتعریف می‌کند و برای همیشه نحوه تعامل مردم با فناوری را تغییر می‌دهد. قطعا داتا می تواند یکی از بازیگران تاثیرگذار در این تحولات، می‌تواند در قالب بازوی تخصصی بانک تجارت در زمینه هوشمندسازی ایفای نقش کند.

میزان پیشرفت به کارگیری هوش مصنوعی در نظام بانکی کشور را چطور می‌بینید و وضعیت ایران در مقایسه با کشورهای پیشرو در این زمینه چگونه است؟

ایران نظیر بسیاری از کشورها در مسیر استفاده از هوش مصنوعی است و تا رسیدن به شرایط مطلوب، فاصله زیادی دارد. هم اینک، اغلب بینش‌های تولید شده ماهیت توصیفی دارند که در آن خروجی تجزیه‌وتحلیلهای آنجام شده، صرفا تصویری از آن چیزی است که اتفاق افتاده است؛ اما خلق بینشی در مورد این که هر رخدادی چرا اتفاق افتاده یا چه چیزی ممکن است در آینده اتفاق بیفتد یا نه، کمتر مورد توجه قرار گرفته است. با استناد به نظرسنجی انجام شده توسط گارتنر، بیش از 87% از سازمان‌ها از لحاظ بلوغ تحلیلی و هوش تجاری در سطوح ابتدایی قرار دارند و برای گذار به سطوح بالاتر، باید اقدامات متعددی را در دستور کار قرار دهند.

استفاده از هوش مصنوعی، مستلزم داشتن یک رویکرد راهبردی است تا بتوان بر اساس آن تمامی عناصر مورد نیاز برای استفاده از آن را به تدریج آماده کرد. عناصری نظیر داشتن یک معماری داده پیشرفته، داده‌های باکیفیت، توجه به مسائل امنیت و حریم خصوصی داده‌ها و از همه مهم تر، استعدادهای مورد نیاز با مهارت های لازم که می‌توانند با استفاده از یک زبان مشترک هم در تعریف مساله مشارکت داشته باشند و هم در ارایه راه حل‌ها . موفقیت در این کار، نیازمند فرهنگ سازمانی مناسبی است که بتواند بر فرهنگ داده به عنوان یکی از عناصر کلیدی موفقیت در تعریف و اجرای ابتکارات هوش مصنوعی تاثیرگذار باشد.

آینده صنعت بانکداری در سایه هوش مصنوعی را چگونه ارزیابی می‌کنید؟

هوش مصنوعی قادر به ایجاد تحول در تمامی زنجیره ارزش کسب و کار صنعت بانکداری است. شاید مهم ترین و تاثیرگذارترین بخش آن،  زمانی است که به سمت مشتری حرکت می کنیم و قرار است تجربه یکپارچه‌ای برای ارایه خدمات خلق کنیم؛ قطعا هوش مصنوعی می تواند یکی از بازیگران کلیدی باشد. همچنین، استفاده از هوش مصنوعی در عملیات و هوشمند سازی فرآیندهای کاری از دیگر نقاط عطف بکارگیری هوش مصنوعی در صنعت بانکداری است.

ما شاهد تغییرات مهمی در دنیای تولید بینش هستیم؛ از پردازش دسته‌ای به سمت بینش‌های آنلاین؛ از فرآیندهای تصمیم‌گیری ناهمزمان به سمت همزمان و از تولید بینش توسط انسان به تولید بینش توسط ماشین. در تمامی موارد فوق، هوش مصنوعی یک حضور مهم و تاثیرگذار دارد که می تواند سرنوشت برندگان و بازندگان آینده در هر کسب‌وکاری و از جمله صنعت بانکداری را تعیین کند.

به نظر شما داتا به عنوان یکی از بازیگران نوظهور صنعت داده و هوش مصنوعی کشور، تا چه اندازه می‌تواند به اهداف موردنظر دست یابد و در این مسیر با چه موانعی روبه روست؟

داتا برای نقش آفرینی موثر در صنعت داده و هوش مصنوعی راهی طولانی در پیش دارد. مهم این است که برای مسیر فوق یک ریل گذاری مناسب انجام شود که هم اینک این کار انجام شده است. قطعا با قرار گرفتن بر روی ریل و حرکت به سمت جلو، با چالش‌ها و موانع مختلفی نیز مواجه خواهیم بود.

ایجاد یک زیرساخت داده‌ای و تحلیلی مدرن، جمع‌آوری و یکپارچه‌سازی داده‌های موردنیاز، تمرکز بر کیفیت داده و بهبود مستمر سطح کیفی داده‌ها بر اساس یک رویکرد راهبردی متاثر از نیازمندهای کسب و کار، مباحث امنیت و حریم خصوصی داده‌ها و ارایه راهکارهای مناسب برای رفع نگرانی‌ها از این فناوری، دموکراتیک‌سازی داده‌ها، چابکی، انعطاف‌پذیری و قدرت تطبیق‌پذیری بالا، مباحث مربوط به حاکمیت داده، جذب و حفظ استعدادهای مورد نیاز و از همه مهم تر رشد و پرورش فرهنگ داده (و یکی از مهم ترین مولفه های آن یعنی سواد داده) از جمله موانع پیش رو هستند. ایجاد همسویی میان تیم‌های فناوری اطلاعات، داده و کسب‌وکار هم برای تعریف یک مساله و هم ارایه یک راه حل مناسب از دیگر موانع موجود در زمینه داده و هوش مصنوعی است. بد نیست به این نکته اشاره شود که اکثر مسائل و موانع پیش رو از جنس منطقی هستند ( که به برخی از آنها پیشتر اشاره کردیم) و نه فیزیکی (نظیر سرمایه‌گذاری برای توسعه زیرساخت داده‌ای ) که در زمان مدیریت چالش‌ها و مسائل باید به آنها دقت شود.

 همچنین لازم است به فقدان سیاست‌های کلان در حوزه هوش مصنوعی  نیز اشاره شود که ضروری است نهادهای قانونی و بالادستی در این زمینه نیز اقدامات لازم را انجام دهند تا بستر مناسب برای به‌کارگیری هوش مصنوعی با رعایت مواردی نظیر اخلاق، انصاف، رعایت حریم خصوصی داده ها و مواردی از این نوع، فراهم شود.

راهکار شما برای غلبه بر این چالش‌ها چیست؟

همانگونه که اشاره شد، بیشتر مسائل و چالش‌های پیش رو، منطقی هستند و برطرف کردن هر یک، مستلزم داشتن یک رویکرد راهبردی مناسب، واقع‌گرایانه و عمل‌گرایانه است. برای ارزش‌آفرینی از داده‌ها توسط هر فناوری از جمله هوش مصنوعی و یادگیری ماشین، نیازمند یک ساختار هندسی چند ضلعی مناسب هستیم که اولین ضلع آن شناخت دقیق و عمیق اهداف و نیازمندی‌های کسب و کار است تا با استناد به آن بتوان اقدام به شناسایی و شناخت مناسب اکوسیستم داده کرد؛ زیرساخت داده‌ای و تحلیلی مورد نیاز را ایجاد و به طور دائم توسعه داد؛ فرآیندهای کلیدی مورد نیاز را تدوین و استقرار داد (نظیر فرآیندهای حاکمیت داده، فرآیندهای کیفیت داده و …) و بر اساس برنامه‌های مشخص، نسبت به رشد و توسعه فرهنگ داده اقدام کرد.

استفاده از مزایای هوش مصنوعی در خلا محقق نمی‌گردد، محیط های کسب‌وکار با محیط های آکادمی، دانشگاهی و آزمایشگاهی متفاوت است. بر اساس بررسی انجام شده و با استناد به داده‌های معتبر، بسیاری از  ایده‌ها و برنامه‌های خلاقانه و نوآورانه که در محیط های فوق به خوبی جواب می‌دهد، عملا به مرحله تولید و بهره‌برداری نمی‌رسند و با چالش‌ها و موانعی که به برخی از آنها اشاره شد، مواجه می شوند. برای موفقیت و غلبه بر موانع، می‌بایست ابعاد مختلف ارزش‌آفرینی از داده‌ها توسط هوش مصنوعی را به خوبی شناخت و نسبت به ساخت و توسعه هر بعد و مدیریت موانع و چالش‌های هر یک اقدام کرد. اقداماتی که پیش نیاز آن، حمایت مستمر مدیران ارشد و همراهی و باورپذیری بدنه سازمان است.

چشم‌انداز داتا برای نقش‌آفرینی در اکوسیستم نوآوری کشور چیست؟

ایجاد یک شرکت داده‌محور  با تمرکز بر توسعه و تقویت هوش داده و تدوین و عملیاتی‌سازی فرآیندهای هوشمند یکی از اهداف مهمی است که داتا دنبال می‌کند و در ادامه ای اقدمات بناست تا توسعه اکوسیستم داده و تعامل هوشمند با اکوسیستم‌های کسب و کار از طریق سرویس‌های داده‌ای و APIs  با هدف حضور فعال در مراحل مختلف چرخه نوآوری داده‌محور در دستور کار قرار بگیرد. در نهایت داتا خواهان آن است که بستری فراهم شود که از داده در قلب نوآوری استفاده شود و  موتورهای تولید بینش با عملکرد بالا و هوشمندی بیش‌تر به کار گرفته شوند. در واقع استفاده از داده‌های باکیفیت برای ارایه نتایج مطلوب و قابل اعتماد و اشتراک داده‌ها با لحاظ کردن نگرانی‌های مربوط به امنیت و حریم خصوصی داده ها را می‌توان یکی از ماموریت‌های مهم داتا برای نقش آفرینی در کنار بانک تجارت به حساب آورد.